อสฺสทฺธาติ พุทฺธาทีสุ สทฺธารหิตาฯ อจฺฉนฺทิกาติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิตาฯ อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาฯ ทุปฺปญฺญาติ ภวงฺคปญฺญาย ปริหีนาฯ ภวงฺคปญฺญาย ปน ปริปุณฺณายปิ ยสฺส ภวงฺคํ โลกุตฺตรสฺส ปาทกํ น โหติ, โส ทุปฺปญฺโญเยว นามฯ อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ มคฺคํ โอกฺกมิตุํ อภพฺพาฯ

[827] น กมฺมาวรเณนาติอาทีนิ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพานิฯ อิทํ ทฺวินฺนํ ญาณานํ ภาชนียํ – อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณสฺส จ อาสยานุสยญาณสฺส จฯ เอตฺถ หิ อาสยานุสยญาเณน อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณมฺปิ ภาชิตํฯ อิติ อิมานิ ทฺเว ญาณานิ เอกโต หุตฺวา เอกํ พลญาณํ นาม ชาตนฺติฯ

ฉฏฺฐพลนิทฺเทสวณฺณนาฯ

สตฺตมพลนิทฺเทโส

[828] สตฺตมพลนิทฺเทเส ฌายตีติ ฌายีฯ จตฺตาโร ฌายีติ ฌายิโน จตฺตาโร ชนา วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ ปฐมจตุกฺเก ตาว ปฐโม สมาปตฺติลาภี สมาโนเยว ‘น ลาภีมฺหี’ติ, กมฺมฏฺฐานํ สมานํเยว ‘น กมฺมฏฺฐาน’นฺติ สญฺญี โหติฯ อยํ อปฺปคุณชฺฌานลาภีติ เวทิตพฺโพฯ ทุติโย สมาปตฺติยา อลาภีเยว ‘ลาภีมฺหี’ติ, อกมฺมฏฺฐานํ สมานํเยว ‘กมฺมฏฺฐาน’นฺติ สญฺญี โหติฯ อยํ นิทฺทาฌายี นามฯ นิทฺทายิตฺวา ปฏิพุทฺโธ เอวํ มญฺญติฯ ตติโย สมาปตฺติลาภี สมาโน ‘สมาปตฺติลาภีมฺหี’ติ, กมฺมฏฺฐานเมว สมานํ ‘กมฺมฏฺฐาน’นฺติ สญฺญี โหติฯ อยํ ปคุณชฺฌานลาภีติ เวทิตพฺโพฯ จตุตฺโถ อลาภีเยว ‘อลาภีมฺหี’ติ, อกมฺมฏฺฐานํเยว ‘อกมฺมฏฺฐาน’นฺติ สญฺญี โหติฯ เอวเมตฺถ ทฺเว ชนา อชฺฌายิโนว ฌายีนํ อนฺโต ปวิฏฺฐตฺตา ฌายีติ วุตฺตาฯ

ทุติยจตุกฺเก สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน สมาธิปาริพนฺธิกธมฺเม วิกฺขมฺเภนฺโต ทนฺธํ สมาปชฺชติ นามฯ เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร ฐตฺวา สหสา วุฏฺฐหนฺตา ขิปฺปํ วุฏฺฐหติ นามฯ สุเขเนว ปน สมาธิปาริพนฺธิกธมฺเม โสเธนฺโต ขิปฺปํ สมาปชฺชติ นามฯ

ยถาปริจฺเฉเทน อวุฏฺฐหิตฺวา กาลํ อตินาเมตฺวา วุฏฺฐหนฺโต ทนฺธํ วุฏฺฐาติ นามฯ อิตเร ทฺเวปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพาฯ อิเม จตฺตาโรปิ ชนา สมาปตฺติลาภิโนวฯ

ตติยจตุกฺเก ‘อิทํ ฌานํ ปญฺจงฺคิกํ, อิทํ จตุรงฺคิก’นฺติ เอวํ องฺคววตฺถานปริจฺเฉเท เฉโก สมาธิสฺมิํ สมาธิกุสโล นามฯ นีวรณานิ ปน วิกฺขมฺเภตฺวา จิตฺตมญฺชูสาย จิตฺตํ ฐเปตุํ อเฉโก โน สมาธิสฺมิํ สมาปตฺติกุสโล นามฯ อิตเรปิ ตโย อิมินาว นเยน เวทิตพฺพาฯ อิเมปิ จตฺตาโร สมาปตฺติลาภิโนเยวฯ

อิทานิ ยานิ ฌานานิ นิสฺสาย อิเม ปุคฺคลา ‘ฌายี’ นาม ชาตา, ตานิ ทสฺเสตุํ จตฺตาริ ฌานานีติอาทิมาหฯ ตตฺถ จตฺตาริ ฌานานิ ตโย จ วิโมกฺขา อตฺถโต เหฏฺฐา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายเมว (ธ. ส. อฏฺฐ. 160, 248) ปกาสิตาฯ เสสานมฺปิ วิโมกฺขฏฺโฐ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อปิเจตฺถ ปฏิปาฏิยา สตฺต อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุจฺจนโต จ อารมฺมเณ จ อธิมุจฺจนโต วิโมกฺโข นามฯ อฏฺฐโม ปน สพฺพโส สญฺญาเวทยิเตหิ วิมุตฺตตฺตา อปคตวิโมกฺโข นามฯ สมาธีสุ จตุกฺกนยปญฺจกนเยสุ ปฐมชฺฌานสมาธิ สวิตกฺกสวิจาโร นามฯ ปญฺจกนเย ทุติยชฺฌานสมาธิ อวิตกฺกวิจารมตฺตสมาธิ นามฯ จตุกฺกนเยปิ ปญฺจกนเยปิ อุปริ ตีสุ ฌาเนสุ สมาธิ อวิตกฺก อวิจารสมาธิ นามฯ สมาปตฺตีสุ หิ ปฏิปาฏิยา อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ ‘สมาธี’ติปิ นามํ ‘สมาปตฺตี’ติปิฯ กสฺมา? จิตฺเตกคฺคตาสพฺภาวโตฯ นิโรธสมาปตฺติยา ตทภาวโต น สมาธีติ นามํฯ

หานภาคิโย ธมฺโมติ อปฺปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส สญฺญามนสิการานํ กามาทิอนุปกฺขนฺทนํฯ วิเสสภาคิโย ธมฺโมติ ปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส สญฺญามนสิการานํ ทุติยชฺฌานาทิอนุปกฺขนฺทนํฯ โวทานมฺปิ วุฏฺฐานนฺติ อิมินา ปคุณโวทานํ วุฏฺฐานํ นาม กถิตํฯ เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมญฺหิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺฐานํ โหติฯ ตสฺมา โวทานมฺปิ วุฏฺฐานนฺติ วุตฺตํฯ ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐานนฺติ อิมินา ภวงฺควุฏฺฐานํ นาม กถิตํฯ ภวงฺเคน หิ สพฺพชฺฌาเนหิ วุฏฺฐานํ โหติฯ นิโรธโต ปน ผลสมาปตฺติยาว วุฏฺฐหนฺติฯ อิทํ ปาฬิมุตฺตกวุฏฺฐานํ นามาติฯ

สตฺตมพลนิทฺเทสวณฺณนาฯ

อฏฺฐมพลาทินิทฺเทโส

[829] อฏฺฐมพลนิทฺเทเส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสนฺติอาทิ สพฺพมฺปิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตเมวฯ นวมพลนิทฺเทเสปิ ทิพฺเพน จกฺขุนาติอาทิ สพฺพํ ตตฺเถว วิตฺถาริตํฯ

นวมพลนิทฺเทสวณฺณนาฯ

ทสมพลนิทฺเทโส

[831] ทสมพลนิทฺเทเส เจโตวิมุตฺตินฺติ ผลสมาธิํฯ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ ผลญาณํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ อยํ ตาเวตฺถ อาจริยานํ สมานตฺถกถาฯ ปรวาที ปนาห – ‘‘ทสพลญาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ นตฺถิ, สพฺพญฺญุตญาณสฺเสวายํ ปเภโท’’ติฯ ตํ น ตถา ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญเมว หิ ทสพลญาณํ, อญฺญํ สพฺพญฺญุตญาณํฯ ทสพลญาณญฺหิ สกสกกิจฺจเมว ชานาติฯ สพฺพญฺญุตญาณํ ปน ตมฺปิ ตโต อวเสสมฺปิ ชานาติฯ ทสพลญาเณสุปิ หิ ปฐมํ การณาการณเมว ชานาติ, ทุติยํ กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว, ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, จตุตฺถํ ธาตุนานตฺตกรณเมว, ปญฺจมํ สตฺตานํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ฉฏฺฐํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, สตฺตมํ ฌานาทีหิ สทฺธิํ เตสํ สํกิเลสาทิเมว, อฏฺฐมํ ปุพฺเพนิวุตฺถขนฺธสนฺตติเมว, นวมํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมวฯ สพฺพญฺญุตญาณํ ปน เอเตหิ ชานิตพฺพญฺจ ตโต อุตฺตริตรญฺจ ปชานาติฯ เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติฯ ตญฺหิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกติ, มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติฯ

อปิจ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ – ‘‘ทสพลญาณํ นาม เอตํ สวิตกฺกสวิจารํ, อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, อวิตกฺกาวิจารํ, กามาวจรํ, รูปาวจรํ, อรูปาวจรํ, โลกิยํ, โลกุตฺตร’’นฺติ? ชานนฺโต ‘‘ปฏิปาฏิยา สตฺต ญาณานิ สวิตกฺกสวิจารานี’’ติ วกฺขติ; ตโต ‘‘ปรานิ ทฺเว ญาณานิ อวิตกฺกาวิจารานี’’ติ วกฺขติ; ‘‘อาสวกฺขยญาณํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกวิจาร’’นฺติ วกฺขติฯ